PORTAL MACIEJA MĄCZKI W KOŚCIELE ŚW. BARTŁOMIEJA W MOGILE
z cyklu "Zabytki Nowej Huty"
.jpg) Jest w Nowej Hucie zabytek niezwykły, cenny z uwagi na swoją unikatowość, wymieniany w przewodnikach i publikacjach dotyczących małopolskiej architektury drewnianej, a jednak niedostępny na co dzień dla zwiedzających. To portal Macieja Mączki w bocznym przedsionku dawnego, zamkniętego obecnie, wejścia do kościoła pod wezwaniem Narodzenia Pańskiego i Św. Bartłomieja Apostoła w Mogile.
Za datę powstania kościoła Św. Bartłomieja przyjmuje się rok 1466, wyryty na inskrypcji fundacyjnej na portalu wykonanym przez Macieja Mączkę, budowniczego kościoła. Świątynia ta ufundowana została przez Odrowążów w okresie gdy opatem Cystersów w Mogile był Piotr Hirszberg z Biecza. Stanęła w miejscu poprzedniego, również drewnianego kościoła pod wezwaniem Św. Bartłomieja, konsekrowanego w 1347 r. Mimo kilku przebudów, zasadniczy układ przestrzenno-konstrukcyjny XV-wiecznego kościoła pozostał nienaruszony. Należy on do najstarszych i największych z zachowanych drewnianych budowli sakralnych tego wieku w Małopolsce. Cechami wyróżniającymi go jest też to, że stanowi jedyny w Polsce przykład drewnianego kościoła 3 nawowego z XV w. i jest jedynym z tego okresu w Małopolsce, który można związać z konkretnym wykonawcą. Oczywiście chodzi tu o Macieja Mączkę.
Pierwsze wzmianki o mogilskim kościele w literaturze naukowej pojawiły się w roku 1847 za sprawą Józefa Łepkowskiego, krakowskiego archeologa i konserwatora. On też pierwszy zwrócił uwagę na gotyckie odrzwia sygnowane przez tego cieślę.
.jpg) -2.jpg) Maciej Mączka [występuje też jako Mateusz Manczka] był cieślą na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka. Za zasługi przy przebudowie niepołomickiego zamku król nadał mu w 1456 r. ziemię w Niepołomicach. Był również wykonawcą innego drewnianego kościoła w Małopolsce, wzniesionego w 1455 r. a niezachowanego do dziś, kościoła w Mikluszowicach pod Bochnią.
Jednak najwspanialszym świadectwem jego kunsztu snycerskiego jest portal w kościele farnym w Mogile. I on jest głównym obiektem mojego zainteresowania. Znajduje się w bocznym przedsionku dawnego (obecnie zamkniętego) wejścia do drewnianego kościoła. Kruchta przy południowej ścianie była zapewne kiedyś wejściem głównym prowadzącym do środka świątyni. Niestety, na co dzień portal jest niedostępny dla zwiedzających.
.jpg) To najwspanialsze z XV wiecznych obramień drzwiowych, zachowanych w gotyckich drewnianych świątyniach Małopolski. Wykonany jest z drewna dębowego pochodzącego z niepołomickiej puszczy. Posiada bogaty ornament roślinny, oraz znacznie już zatartą inskrypcję fundacyjną w języku łacińskim. Władysław Łuszczkiewicz, opisując portal w swojej książce z 1899 r. (wydanej w serii Biblioteki Krakowskiej) pt. „Wieś Mogiła przy Krakowie, jej klasztor cysterski -kościółek farny i kopiec Wandy” podaje:
.jpg) „Wokoło otworu biegnie pas ornamentowany roślinnie, dłutem wycięty, z którym wiążą się herb Odrowąż i napis minuskułami gotyckiemi, który jednakowoż ze względu na zniszczenie zaledwie daje się odczytać częściowo: Anno domini MCCCCLXVI ad honorem (Dei et) Regine coelorum Mathias Manczka f.” (Roku pańskiego 1466 na chwałę Bogu i Królowej niebios Mateusz Manczka wykonał).
Z kolei Ryszard Brykowski, w opracowaniu z 1983 r.: „Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, Zeszyt 1a – kościoły w Małopolsce XV wieku” tak odczytuje ten napis: [SUB] ANNO . DOMINI . MCCCC . LXVI . AD HON[OREM DEI ET] REGINE . COELORUM . MTHIAS . MANCZKA . F.” Słowa w kwadratowych nawiasach były w momencie odczytywania całkowicie nieczytelne i są podane przez autora jako domyślne.
Środkowa część napisu jest całkowicie utracona z powodu wymiany górnej części obramienia drzwi.
.jpg) Po wstawieniu nowej belki nie odtworzono znajdującego się tam napisu. Nie znalazłem informacji o tym, kiedy nastąpiła wymiana drewna w tej części portalu. Mogło to nastąpić w trakcie remontu po zniszczeniach kościoła przez wojska austriackie w 1587 r. lub w trakcie rozbudowy i modernizacji prowadzonej w latach 1740 do 1761 r. (m.in. dobudowano wtedy nawy boczne i piętrową zakrystię, zlikwidowano ścianę tęczową w prezbiterium, oszalowano deskami i pomalowano wnętrza). Dobrze, że portal ocalał w czasie tak gruntownej, barokowej przebudowy.
Belka nadproża mogła być też wymieniona w czasie remontu kościoła w 1839 roku, kiedy wykonano wymianę pokrycia gontem dachu i ścian zewnętrznych, podmurowano ściany, wykonano nową kruchtę z boku (właśnie przy tym portalu) i nową przystawkę od strony wejścia zachodniego, obecnie głównego. Taki zakres prac wskazuje na to, że kościół musiał być bardzo zniszczony na skutek działań zewnętrznych, być może skutków atmosferycznych. Jeżeli zadaszenie kruchty bocznej było nieszczelne to mógł też ulec zniszczeniu górny fragment portalu, nad którym daszek ten był umieszczony. W każdym razie w czasie badań prowadzonych przez Władysława Łuszczkiewicza pod koniec XIX w., w czasie których powstał pierwszy szkic portalu, napis na pewno był już niekompletny. Nie sądzę bowiem, aby tej miary konserwator zabytków pominął tak istotny fragment portalu w swoim rysunku, zamieszczonym w ww. książce.
.jpg) .jpg)
Z uwagi na rzadką możliwość oglądania zabytku, oraz stosunkowo mało informacji w ogólnodostępnych publikacjach, zdecydowałem się opisać portal i jego detale rzeźbiarskie na podstawie własnych obserwacji. Miałem okazję wejść do kruchty południowej w czerwcu 2010 r., w czasie Małopolskich Dni Kultury, kiedy portal był udostępniony do oglądania i udało mi się wówczas wykonać wiele zdjęć tego obiektu. Nie jestem architektem ani historykiem sztuki, więc poniższe opisy mają charakter subiektywnych spostrzeżeń.
Portal posiada ostrołukowy otwór, którego obramienie tworzą profilowane, biegnące uskokowo wałki. Środkowy wałek pokryty jest drobnym, miejscami już nieczytelnym, ornamentem dekoracyjnym z czteropłatkowych kwiatów. Wzdłuż łuków biegnie pas w formie wstęgi, na której wyryty jest cytowany wcześniej napis. Końce wstęgi, po zejściu do połowy wysokości portalu, wywijają się na zewnątrz. Po lewej stronie wstęga zakończona jest prostym nacięciem, po prawej stronie kończy się wyraźnie widocznym zwojem.
.jpg) Po obu stronach łuku, w górnej części portalu, umieszczone zostały tarcze z herbem Odrowąż. Znaki herbowe na prawej tarczy są lekko przechylone. Pola pod tarczami wypełnione są odmiennym reliefem. Pod lewą tarczą znajduje się charakterystyczny dla gotyku motyw. tzw. rybi pęcherz. Pod prawą tarczą jest motyw roślinny. Jako obramienie części rzeźbionej portalu, po bokach i nad herbami prowadzony jest pas z ornamentem roślinno-kwiatowym. Wić roślinna utworzona jest z kwiatów o 3 płatkach (czwarty jakby rozdzielony łodygą), połączonych esowatą łodygą z małym listkiem.
Na górnej, wymienionej belce nadproża widoczne jest ukośne sfazowanie. Może ono wskazywać granicę działań rzeźbiarskich Macieja Mączki na belce pierwotnej. Można domniemywać, że pole poniżej sfazowania było wypełnione jakimiś wzorami rzeźbiarskimi. Może również były to motywy roślinne, może architektoniczne. Na pewno pas wstęgi przechodzący ponad wierzchołkiem łuku portalu wypełniony był brakującym napisem.
Być może badania dendrologiczne drewna belki nadproża zabytkowego obramienia drzwiowego określą kiedyś przynajmniej przybliżoną datę jej wymiany. Może w przyszłości nowoczesne techniki konserwatorskie pozwolą na odtworzenie brakującego fragmentu napisu i szczegółów dekoracyjnych, które były na pierwotnej belce.
.jpg) .jpg)
Spośród zdjęć, jakie zrobiłem w dniu 13.06.2010 r. wybrałem te, które pokazują szczegóły rzeźbiarskie portalu. Dodaję też kilka rysunków i fotografii publikowanych w książkach poświęconych temu tematowi, przedstawiających stan zachowania w latach poprzednich.
Antoni Łapajerski
/grudzień 2010/
Poniżej dostępne mi pozycje literatury, zawierające zdjęcia lub rysunki portalu M. Mączki:
1. J. Szablowski, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom I - Województwo krakowskie, ilustracje, Państwowy Instytut Sztuki, 1953, fig. 277
2. R. Brykowski, Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - PAN, 1981, fot. 145, 146.
3. R. Brykowski, Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, zeszyt 1a – Kościoły w Małopolsce XV wieku (Mogiła, Olbierzowice, Zborówek), Zakład Narodowy im. Ossolińskich - PAN, 1983, fot. 20 (wyk. 1964), rys. 21 (wyk. 1977).
4. R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - PAN, 1984, fot. 100.
5. O. K. Jackiewicz, Miłość bez miary, Opactwo OO Cystersów w Mogile, 1999, wkładka D-6.
6. G. Ruszczyk, Drewno i architektura. Dzieje budownictwa drewnianego w Polsce, Arkady, 2007, str. 48
.JPG) rysunek w: W. Łuszczkiewicz „Wieś Mogiła przy Krakowie, jej klasztor cysterski -kościółek farny i kopiec Wandy”, Towarzystwo miłośników historii i zabytków Krakowa, Biblioteka Krakowska, t. 10, 1899.
.JPG) fotografia J. Langdy z 1964 r. w: R.Brykowski "Drewniana architektura koscielna w Małopolsce XV wieku", PAN, 1981
.JPG) fotografia J. Langdy z 1964 r. w: R.Brykowski "Drewniana architektura koscielna w Małopolsce XV wieku", PAN, 1981
.JPG) Widok i przekrój portalu południowego wyk. w 1977 r. w: R.Brykowski "Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce, Zeszyt 1a, Koscioły w Małopolsce XV wieku", PAN, 1983
 fot. Antoni Łapajerski, autor artykułu - 13.06.2010 r. |
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
-2.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.jpg',630,630))
.JPG',630,630))
.JPG',630,630))
.JPG',630,630))
.JPG',630,630))
)